Wartosław w początkowym okresie istnienia był miastem. W 1781 roku właściciel ziemski Łukasz Bniński założył prywatne miasto Wartosław na „surowym korzeniu” (tj. obszarze wcześniej niezasiedlonym) na gruntach dóbr biezdrowskich, na lewym brzegu Warty. Działki ogrodowe i budowlane rozmierzono w pięciu równoległych pasach oddzielonych od siebie czterema ulicami. Trzy z nich wybiegały na plac targowy usytuowany na zachodniej krawędzi osady. W 1785 roku Ł. Bniński nadał miastu ordynację, w której omówione zostały szczegóły dotyczące jego funkcjonowania.
Z tego też czasu pochodzi herb Wartosławia przedstawiający w polu czerwonym Orła Białego w koronie, z tarczą na piersi, w której w polu srebrnym widnieje Ciołek czerwony. Do ok. 1806 roku miasto posiadało własny most na Warcie zastąpiony przeprawą promową.
Od początku istnienia miasta funkcjonowały jednocześnie dwie różne jego nazwy, nazwa polska WARTOSŁAW (powstała od nazwy rzeki Warty) i nazwa niemiecka NEUBRÜCK, co w tłumaczeniu na język polski znaczy NOWY MOST (odnosząca się do nowo zbudowanego mostu na Warcie).
Rozwój Wartosławia opierał się głównie na przemyśle sukienniczym, na miejscu działała manufaktura z 20 warsztatami. Pośród pierwszych osadników najliczniejszą grupę stanowili Niemcy (332 osoby), po nich Polacy (130 osób) i Żydzi (117 osób). Każda nacja posiadała własny budynek sakralny i cmentarz. Ewangelicy do momentu utworzenia samodzielnej parafii w Wartosławiu (1851 rok) mieli dom modlitw, do którego dojeżdżał pastor z pobliskich Wronek. W latach 1854-5 wznieśli ceglany kościół św. Pawła. Na początku XX wieku do kościoła dobudowano wysoką wieżę. Katolicy zamieszkujący Wartosław należeli do parafii w Biezdrowie, a w samym Wartosławiu posiadali od 1785 roku niewielki filialny kościół Trójcy Świętej i św. Łukasza. Żydzi od 1783 roku tworzyli własną gminę wyznaniową. Ich bóżnica mieściła się przy pierwszej ulicy od strony Warty. Na początku XX wieku budynek ten został sprzedany, obecnie zaś nie istnieje. W pierwszej połowie XIX wieku rozwój miasta został przerwany przez postępujący upadek sukiennictwa w Wielkim Księstwie Poznańskim. Około 1841 roku wybuchł w Wartosławiu groźny pożar, w wyniku którego spłonęła część miasta. Upadek sukiennictwa i zniszczenie miasta przez pożar spowodowały, że w połowie XIX wieku Wartosław utracił prawa miejskie i został zaliczony do rzędu wsi.
W 1929 roku mieszkało tu 474 Polaków, 74 Niemców i tylko jedna rodzina żydowska, której członkowie zostali zgładzeni w okresie okupacji hitlerowskiej. Niemcy opuścili wieś w styczniu 1945 roku. W roku tym parafia biezdrowska przejęła kościół poewangelicki noszący odtąd wezwanie Najświętszego Serca Jezusa.
Obecnie Wartosław jest wsią sołecką wchodzącą w skład Gminy Wronki. Mieszka tu 308 osób. Historyczny układ urbanistyczny i pięknie zadbane ulice nadają Wartosławiowi wyjątkowy charakter. Wiele uroku dodaje mu także Struga Ostroroska przepływająca środkiem wsi i tworząca gęste zakola.
Na obszarze wsi znajduje się kilka istotnych obiektów historycznych: dwa kościoły (późnobarokowy i neogotycki), trzy cmentarze wyznaniowe, budynek dawnej pastorówki oraz coraz mniej rozpoznawalne budynki szkoły i dwóch gościńców. Nad Wartą w sąsiedztwie miejsca, gdzie kiedyś stał most, zlokalizowany jest zapomniany cmentarz żołnierzy napoleońskich z ok. 1812-13 roku. W południowej części wsi zachowały się pozostałości drewnianej konstrukcji jednego z trzech istniejących tu w przeszłości młynów wiatrowych.
Tereny sąsiadujące z Wartosławiem były dużo wcześniej zasiedlane. W niewielkiej odległości od Wartosławia w kierunku zachodnim istniała wieś Zakrzewo wzmiankowana już w 1388 roku, która zanikła w końcu XIX wieku. Zaś na południe od wsi tuż za Jeziorem Pożarowskim odkryto duże cmentarzysko ciałopalne z okresu kultury łużyckiej.
Piotr Pojasek. Nowa Wieś, maj 2010 r.
Poniżej na zdjęciach: herb Wartosławia (fot. L. Lisiński), okolica Wartosławia (Neubrük) na mapie powiatu szamotulskiego z 1821 r. (archiwum cyfrowe autora) oraz współczesne zdjęcie lotnicze wsi (własność Gmina Wronki).
Kopiowanie, modyfikowanie, publikacja oraz dystrybucja całości lub części artykułu bez uprzedniej zgody właściciela – są zabronione.
