Szkic o nazwie Biezdrowo. Nazwy geograficzne w Biezdrowie i okolicy
Biezdrowo pojawia się w źródłach od końca XIII w. Najstarsze zapisy tej nazwy (z wyjątkiem zapisów z lat 1372, 1455 i 1580) zostały wymienione w kolejności chronologicznej w „Słowniku historyczno–geograficznym województwa poznańskiego w średniowieczu” (cz. I, Wrocław 1982–87) i przedstawiają się następująco: „Becrow (!), Bacrow (!) 1284 (kopia z 1521), Zbiezdrowo 1372 (kopia z 1580), [Besdrowo] 1393, Bezdrowo 1397, Besdrowsko (!) 1404, Byesdrowo 1406, Byesdrow 1407, Byesdrowsko (!) 1408, Beszdrowo 1413, Byasdrowo 1455, Byezdrovo, Byesdrowo 1510, Biezdrowo 1580” (uwaga: litera „y” w zapisach średniowiecznych często odpowiada dzisiejszej literze „i”).
Podczas zaborów nazwa wsi zapisywana była w postaci „Biezdrowo” i „Biesdrowo”. W czasie II wojny światowej okupanci przemianowali Biezdrowo na „Feldstedt” – używana była także pisownia „Feldstädt” i „Feldstätt” – co można przetłumaczyć jako polne miejsce albo polne stanowisko. Niemieckie formy pisowni występują w księgach Urz. St. Cyw. Wronki, książkach telefonicznych i na mapach topograficznych. Wcześniej w latach 1906–19 niemiecką nazwę Feldstedt nosił położony w okolicy Biezdrowa folwark Ćmachówko należący do majątku Ćmachowo (wówczas Bakerode).
W oparciu o powyższe przekazy historyczne językoznawcy ustalili, że najstarszą formą nazwy wsi było „Biezdrwowo”. Podała ją Daniela Podlawska w pracy „Nazwy miejscowe z terenu XVI-wiecznego woj… poznańskiego” (część I, Słupsk 1990). Autorka objaśnia także proces, w wyniku którego powstała nazwa w dzisiejszym urzędowym brzmieniu.
O pochodzeniu etymologicznym nazwy Biezdrowo pisał w swych pracach wybitny historyk ks. prof. Stanisław Kozierowski (1874–1949). Według jego ustaleń omawiana nazwa pochodzi od imienia „Bezdrew” – imię takie znane jest ze źródeł średniowiecznych. Obok wspomnianego, ks. profesor podał jeszcze dwa inne imiona „Brzezdrew” i „Przezdrew”, które co prawda są oboczne do nazwy Biezdrowo, ale – jak dziś już wiadomo – w niej nie wystąpiły. Poza tym autorzy „Słownika staropolskich nazw osobowych” (t. I, Wrocław 1965–67) analizując zapisy źródłowe imienia Bezdrew ustalili, że powinno ono brzmieć „Biezdrew”. Zofia Zierhoffer w opracowanym przez siebie haśle „Biezdrowo” w słowniku „Nazwy miejscowe Polski. Historia · Pochodzenie · Zmiany” (t. I, Kraków 1996) pisze, że nazwa Biezdrowo wywodzi się od imienia „Biezdrew”.
Znaczyłoby to, że Biezdrowo jest nazwą dzierżawczą, a więc taką, w której utrwaliło się imię właściciela lub założyciela wsi. Ten, któremu Biezdrowo zawdzięcza swą nazwę, wywodził się zapewne z rodu Nałęczów bądź – jak uważa Kozierowski – Leszczyców. Oba te rycerskie rody posiadały Biezdrowo w jego najwcześniejszym – udokumentowanym okresie.
Zofia Zierhoffer (w liście do piszącego te słowa) wyjaśnia pochodzenie nazwy osobowej (imienia) Biezdrew, która jest podstawą omawianej nazwy miejscowości Biezdrowo. „Biez” – jest staropolskim odpowiednikiem dzisiejszego przyimka i przedrostka „bez”, zaś część „drew” od rzeczownika „drwa” – drewno na opał albo na budulec, a więc nazwa osobowa określała człowieka, który nie miał „drew”.
Ludowe wytłumaczenie pochodzenia nazwy wsi odnajdujemy w legendzie kultowej, opisującej pochodzenie cudownego krucyfiksu z biezdrowskiego kościoła. Najstarsza jej wersja zanotowana została już w 1704 r. w kronice księdza Stanisława Zielińskiego. Otóż wg tej legendy nazwa wsi Biezdrowo wzięła się od słów: „Bież zdrowo”. Słowa te miał wypowiedzieć Chrystus z krzyża do pobożnego pielgrzyma na Jasnej Górze: „Bież zdrowo do domu swego, ale mnie weź z sobą”. Zgubiony przez pielgrzyma w drodze powrotnej do domu krzyż odnalazła w strudze niewidoma dziewczyna z Zakrzewa (nieistniejącej dziś wsi nieopodal Biezdrowa). I ona także usłyszała te słowa – po czym cudownie przejrzała na oczy. Po tych wydarzeniach krucyfiks trafił do kościoła we wsi nazwanej od tego czasu Biezdrowo, a przedtem, jak mówi legenda, „inaczej zwanej”.
Według „Słownika staropolskich nazw osobowych” wyraz „bieżenie” oznacza biegnięcie, a „bieżeć” to rozchodzić się; natomiast wyraz „zdrowo” znaczy tyle, co w pełni sił, w zdrowiu, w dobrym stanie. Słowo „zdrowo” w odniesieniu do niewidomej dziewczyny informuje o nadprzyrodzonym zjawisku – uzdrowieniu ze ślepoty. Tak więc wspomniane w legendzie słowa „Bież zdrowo” należałoby dzisiaj odczytać jako „biegnij stąd zdrowa” bądź „biegnij uzdrowiona”. Pewne podobieństwo do omawianego tu zwrotu mają słowa Jezusa wypowiedziane przy uzdrowieniu niewidomego pod Jerychem: „Idź, twoja wiara cię uzdrowiła” (Mk 10, 46–52).
Nierzadko można się spotkać z błędnym tłumaczeniem słów „Bież zdrowo”, wynikającym z niewłaściwego odczytania słowa „bież”, mylonego z identycznie brzmiącym, choć znaczącym zupełnie co innego słowem „bierz”.
W obrębie wsi Biezdrowo do dziś funkcjonują dwie dwuczłonowe nazwy, w których utrwaliły się wyrazy związane z osadnictwem. Część Biezdrowa położona na płn. zachód od centrum – czyli starej wsi – nazywa się „Biezdrowo Huby”, a część zlokalizowana na płn. wschód. nazywa się „Biezdrowo Osady”. Nazwy te nie figurują w urzędowym wykazie miejscowości MiG Wronki, niemniej jednak można je znaleźć na tablicach ustawionych na granicy wsi oraz na współcześnie wydawanych mapach.
Wytłumaczenie pochodzenia używanej w Biezdrowie nazwy „Huby” podaje m.in. Oskar Kolberg w swym monumentalnym dziele „Lud. …” (seria XI, cz. III, Kraków 1877). Czytamy tam, że:„W Wielkim Księstwie Poznańskim widzieć można wiele gospodarstw wybudowanych w polu; te osady nazywają hubami (od Hufe, włóka)”. W innym miejscu Kolberg pisze, że:„Kolonije wszelkie nazywają się tu [w poznańskim] huby, a o osadniku na nich mieszkającym mówi się, że mieszka on na hubach”.Słowo huba w tym przypadku pochodzi od niemieckiego „Hube” albo„Hufe” i oznacza starą niemiecką miarę powierzchni znaną dawniej zwłaszcza na terenie Wielkopolski. 1 huba – inaczej włóka – równała się 30 morgom trzystuprętowym, te z kolei równały się 16,796 ha (w przeliczeniu na miarę pruską 30 mórg równa się 7,659 ha). Wynika z tego, że areał gospodarstw chłopskich zakładanych w okresie uwłaszczeniowym w latach 1823–65, określany był przy pomocy wspomnianej miary pola o nazwie huba. Nowe osiedla włościańskie oddalone były od dworów nierzadko o kilka kilometrów. Często osiedla te określano starą nazwą z dodatkiem „Huby”, czego przykładem jest nazwa osiedla chłopskiego założonego w 1834 r. Biezdrowo Huby wzgl. Biezdrowskie Huby. Mylnie uważa się czasem, że omawiana nazwa pochodzi od nazwy rosnącego na pniach drzew pasożytniczego grzyba.
Natomiast tak zwane „Osady” powstały 1938 r. w wyniku parcelacji pewnej części gruntów majątku Biezdrowo. Utworzono wówczas 16 gospodarstw, uszeregowanych wzdłuż drogi pomiędzy Biezdrowem a Starym Miastem. Właścicielami nowych gospodarstw zostali osadnicy z płd.-wsch. terenów Polski. Nazwa „Osady” oznacza teren, na którym kogoś osiedlono. Warto wspomnieć, że powstałe z parcelacji gospodarstwa zwano potocznie „poniatówkami”, od nazwiska ówczesnego ministra rolnictwa i reform rolnych Juliusza Poniatowskiego.
***
Na uwagę zasługują także inne, niemniej interesujące informacje związane z omawianą nazwą. W średniowieczu, gdy nazwiska tworzone były od nazwy posiadanych dóbr, od nazwy wsi Biezdrowo utworzono nazwisko wywodzącej się z rodu Leszczyców rodziny Biezdrowskich. Przedstawiciele tej rodziny wzmiankowani są jako dziedzice Biezdrowa od końca XIV w. Pieczętowali się herbem Leszczyc, na którym widnieje w polu czerwonym bróg złoty na takichż czterech żerdziach. Według „Słownika etymologicznego języka polskiego” F. Sławskiego (t. I, Kraków 1952–56) bróg to daszek na czterech drągach chroniący siano, zboże. Innymi słowy jest to budowla występująca na terenie wiejskim, którą przed wiekami wykorzystano w heraldyce. W „Słowniku nazwisk współcześnie w Polsce używanych” (t. I, Kraków 1992) nie odnotowano na terenie Polski osób noszących nazwisko Biezdrowski.
W kontrakcie sprzedaży dóbr biezdrowskich w 1743 r. użyto w odniesieniu do wspomnianych dóbr nazwy „klucz Biezdrowszczyzna”. Dawniej wyrazem „klucz” określano zespół majątków ziemskich, folwarków i wsi.
Autor sygnowanego inicjałami „X. B. K.”artykułu „Kościół w Biezdrowie”, który ukazał się w „Kurierze Poznańskim”(nr 212, 1889) pisze, że: „…wieś Biezdrowo nazywać się miała niegdyś Niemojewo”. W XVIII w. dziedzicami Biezdrowa byli Niemojewscy, od których nazwiska istotnie mogła być utworzona wspomniana nazwa. Nie ma dowodów źródłowych na temat ewentualnej – przejściowej zmiany nazwy wsi w tym czasie.
W 1774 r. Łukasz Bniński, ówczesny właściciel Biezdrowa, otrzymał od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego „Pozwolenie założenia Miasteczka Biezdrow ze wsi tegoż nazwiska nad Rzeką Wartą w W[ojewó]dztwie y Powiecie Poznańskim leżącey…”. Jednakże pierwotny zamiar Bnińskiego przekształcenia wsi Biezdrowo na miasto nie został nigdy zrealizowany. Wiadomo, że siedem lat później, w 1781 r., na mocy powyższego zezwolenia powstało miasto Wartosław, zwane także Najbryk.
W swej monografii Wronek Czesław Grot podaje, że w XVIII w. we Wronkach istniała ulica Biezdrowska. Biegła ona od rynku w stronę traktu prowadzącego – przez Biezdrowo – do Sierakowa. Zmiana nazwy ulicy z Biezdrowskiej na Sierakowską nastąpiła zapewne po tym, jak powstała w XIX w. droga łącząca Wronki z Sierakowem z ominięciem Biezdrowa.
W XIX w., kiedy językiem urzędowym Kościoła katolickiego w Polsce była łacina, nazwa kościoła parafialnego w Biezdrowie umieszczona na tłokach pieczętnych zapisywana była w postaci „Ecclesiae Parochialis Biezdroviensis” wzgl. „Biezdrowiensis”.
Na określenie rzadkich druków poświęconych miejscowości Biezdrowo piszący te słowa wprowadził nazwę „biezdrowiana” (biezdroviana), użytą po raz pierwszy w 2008 r. w odniesieniu do dwóch publikacji wydanych w latach 1707 i 1719 przez proboszcza biezdrowskiego ks. St. Zielińskiego.
Następujące formy gwarowe nazwy Biezdrowo odnotowała Daniela Podlawska w wyżej wspomnianej pracy: „B́ezdrovo, B́ezdrova, b́ezdrosḱi”.
O mieszkańcach Biezdrowa (wg „Słownika nazw miejscowości i mieszkańców z odmianą i poradami językowymi”, Warszawa 2007) mówi się: „biezdrowianin” i „biezdrowianka”.
***
Na koniec warto odnotować inne, mało dziś znane, nazwy geograficzne występujące na terenie Biezdrowa oraz w najbliższej okolicy. Wśród wspomnianych nazw przeważają nazwy topograficzne, a więc takie, które informują o cechach środowiska naturalnego.
Kozierowski w „Szematyzmie historycznym ustrojów parafialnych…” (Poznań 1935) podaje trzy nazwy: „rzeczka Grabówka” i „Mokrzenica” oraz „wzgórze Chlustaczka”. Według „Słownika historyczno–geograficznego woj… poznańskiego w średniowieczu” (cz. I, z. 3 z 1986) Grabówka wypływała z jeziorek położonych na płd. wschód od Kłodziska i uchodziła do Warty zapewne na płd. zachód od Lubowa. Obecne ukształtowanie terenu w tym rejonie jest zmieniona wskutek regulacji Warty.O Mokrzenicy Kozierowski pisze w „Badaniach nazw topograficznych” (t. II z 1922), że jest to struga nieznana między Ćmachowem a Biezdrowem, wzmiankowana w końcu XVIII w. Niemożna wykluczyć, że Mokrzenica to wcześniejsza – być może tylko lokalna – nazwa Strugi Ostrorogskiej. Natomiast wzgórze Chlustaczka wg „Słownika geograficznego królestwa polskiego…” (t. XIV z 1895) usytuowane jest pomiędzy Wróblewem a Biezdrowem. Odkryto na nim, jak donosiło czasopismo „Kłosy” z 1889 r., grób skrzynkowy, w którym znajdowała się m.in. niezwykle rzadko spotykana w Wielkopolsce urna twarzowa.
W protokole z wizytacji kanonicznej kościoła z 1738 r. wymieniono w Biezdrowie dwie nazwy: „rola Gapinska” albo „Gaspińska” (nazwę tę utworzono zapewne od nazwiska Gapa – kmieć wzmiankowany w Biezdrowie w 1693 r.) i „staw Gręboczka”. Ostatnia nazwa funkcjonuje do dziś, tyle, że w postaci zmienionej na Głęboczka, i odnosi się do stawu, który usytuowany jest w pobliżu dawnej stajni cugowej w rozwidleniu dróg prowadzących do Pierwoszewa i Starego Miasta (przez Osady). Tę samą nazwę nosi obecnie przepływający pod brukowaną drogą na wschód od wsi strumień uchodzący do Ostrorogi tuż za zabytkowym mostkiem z 1901 r.
Do dziś używana jest w Biezdrowie nazwa „Szlaban”. W XIX w. powstała droga prowincjonalna zwana żwirówką, łącząca Wronki z Sierakowem. Przy zjeździe ze żwirówki na brukowaną drogę w kierunku Biezdrowa stał budynek, w którym wg ustnej informacji mieszkał dróżnik pobierający opłaty, tj. myto za przejazd główną drogą, która była zamykana szlabanem – barierką. Ów budynek został rozebrany ok. 1942 r., a miejsce, na którym stał, do dziś nazywane jest Szlabanem. Identyczny budynek jak ten w Biezdrowie zachował się w niedalekim Kaczlinie.
Miejsce, gdzie, jak głosi podanie, wykopano skarb, za który rzekomo miał być wybudowany kościół w Biezdrowie, starsi ludzie nazywają „Pieniężnym Dołem”. Najstarsza wersja historii o skarbie, zanotowana w 1704 r., wspomina, że ów skarb znaleziono na granicy dóbr biezdrowskich. Natomiast późniejsze wersje z XIX w. wskazują na miedzę dzielącą terytoria Biezdrowa i Nowej Wsi. Wg ustnych relacji ów Pieniężny Dół znajduje się podobno blisko Starego Miasta w rozwidleniu dróg prowadzących do Pierwoszewa i Biezdrowa (przez Osady) nieopodal punktu osnowy geodezyjnej (wznoszącego się na 70 m n.p.m.) Wspomnieć należy, że na tym terenie jeden z rolników podczas prac polowych natrafił przed laty na ogrodzone kamieniami groby, w których znajdowały się gliniane naczynia. Niektórzy informatorzy twierdzą, że miejsce, w którym odnaleziono skarb usytuowane jest po przeciwnej stronie drogi do Biezdrowa.
W należącej do sołectwa Biezdrowo wsi Pierwoszewo spotykamy dwie nazwy: „Zamczysko” odnoszące się do grodziska wyżynnego datowanego na przełom IX i X w. Oraz wzgórze „Łysa Góra”, pierwsze od strony Wartosławia.
W ordynacji miasta Wartosław z 1785 r. wymieniona została łąka o nazwie „Babiadziura” usytuowana na płd. wschód od miasta, w pobliżu drogi (alei jabłoniowej) prowadzącej do Biezdrowa. Podobno na tym miejscu – jak niesie podanie ludowe, stał niegdyś kościół (bądź synagoga), który zapadł się pod ziemię. Nazwa ta, znana zresztą do dzisiaj, powstała jak pisze Z. Zierhoffer, od złożenia rzeczowników „baba”, tj. błoto, bagno, trzęsawisko oraz „dziura”.
Na stronie internetowej wsi Chojno, prowadzonej przez regionalistę Jarosława Mikołajczaka, wśród wielu lokalnych nazw topograficznych wymieniono „Długiłęg”. Miejsce noszące tę nazwę znajduje się po prawej stronie Warty, przy drodze łączącej osadę Zdroje ze stacją kolejową Mokrz. Stała tam leśniczówka należącą do majątku Biezdrowo, którą w czasie II wojny światowej rozebrali Niemcy.
W „Słowniku historyczno-geograficznym woj… poznańskiego w średniowieczu” (cz. III z 1997) odnotowano w okolicy Biezdrowa nazwy dwóch nieistniejących osad: „Pamięcino” i „Smęty” (bądź „Śniaty”).
Autorzy „Vademecum krajoznawczego Ziemi Szamotulskiej” (Szamotuły 2002) podają nazwę bliżej nieznanej, a podobno niegdyś istniejącej w okolicy Biezdrowa miejscowości „Czechowo”.
Piotr Pojasek. Nowa Wieś, 2009.
Powyższy artykuł został opublikowany w 2009 r. w „Kronice Biezdrowskiej: 725 lat wsi Biezdrowo, 100 lat Kółka Rolniczego, 43 lata Koła Gospodyń Wiejskich”. Egzemplarz tej książki dostępny jest w Bibliotece Publicznej Miasta i Gminy Wronki.
Kopiowanie, modyfikowanie, publikacja oraz dystrybucja całości lub części artykułu bez uprzedniej zgody właściciela – są zabronione.
