Młyńska Górka pod Wronkami
Pamięci Mariana Radomskiego
– współorganizatora wronieckiego muzeum.
Zamiarem piszącego te słowa jest przypomnienie pokrótce mało znanych faktów z historii części współczesnych Wronek, położonej na południe od centrum miasta, w obrębie ulic Aleja Wyzwolenia i Nowowiejskiej. W nieodległej przeszłości teren ten był integralną częścią Nowej Wsi i nosił kilka potocznych nazw. Pierwszą z nich była „Młyńska Górka”, potem „Kolonia” i „Góra Welkenbacha”, by z czasem pozostały tylko określenia w postaci „Górka” lub „Na Górce”, a dziś miejsce o nazwie administracyjnej osiedle „Na Górce”.
Miejsce to ma swoją legendarną przeszłość. W przedwojennej „Gazecie Szamotulskiej” z 1933 r. w opisie wronieckich kościołów krajoznawca Wacław Masłowski wspominał, że „Czwarty kościół pod wezwaniem św. Ducha stał na wzgórzu przy Nowej Wsi. Kościół ten, zbudowany całkowicie z drzewa, podobno spalił się w roku 1698”. Niestety źródła historyczne nie potwierdzają istnienia przywołanej przez Masłowskiego świątyni.
Inne podanie, w którym być może przechowały się prawdziwe wydarzenia, opublikował badacz wielkopolskiego folkloru Otto Knoop w końcu XIX stulecia, a w naszych czasach jego treść przypomniał Łukasz Bernady w zbiorze Królewna na dnie studni wydanym dwukrotnie w 2000 i 2011 r. Interesujący nas przekaz nosi tytuł Żerdź sygnałowa we Wronkach i wspomina, że: „Podczas kampanii napoleońskiej ustawiono na Młyńskiej Górce koło Wronek żerdź sygnałową. Była to długa tyka z uwieszoną u szczytu beczką ze smołą. Zapalenie owej beczki miało być ostrzeżeniem dla mieszkańców miasta i okolicznych wsi, że zbliżają się Francuzi. Gdy jednak nadszedł ten moment, beczka nie chciała się zapalić. Niektóry wyjaśniają to, twierdząc, że Młyńska Górka to miejsce niesamowite, na którym sam diabeł wszczyna przeróżne harce. Podobno nieraz widywano, jak tam tańcował i hałasował. Mówi się także, iż w tym miejscu płoną pieniądze. Nikt ich jednak nie znalazł, bo czart ich pilnuje. Owa żerdź sygnałowa nie stała tam długo. Została przewrócona zaraz po wybuchu powstania, ale nikt już nie pamięta, czy listopadowego (1830), czy też podczas Wiosny Ludów (1848)”.
Wróćmy jednak do udokumentowanej historii „Górki”. Jej obszar w dużej części zajmuje wzgórze południowej terasy pradoliny rzeki Warty. Przez dziesiątki lat charakterystycznym elementem krajobrazu tego wzgórza były trzy młyny wiatraczne górujące nad położonymi poniżej Wronkami. Trudno powiedzieć, od kiedy tu stały. Na ich ślad natrafiamy w opisie Wronek sporządzonym krótko po zajęciu miasta przez Prusy w 1793 lub 1794 r. W opisie tym jest mowa o dwóch młynach wodnych i trzech młynach wiatracznych. Lokalizację tych ostatnich ukazuje mapa Prus Południowych Davida Gilly’ego z roku 1802–1803 oraz mapa Wielkopolski Ernesta Gaula z lat 1807–1812. Na obu mapach wiatraki zostały zaznaczone na południe od Wronek. Przy czym mapa Gaula przedstawia rozmieszczenie młynów, które odpowiada lokalizacji na niemieckiej mapie topograficznej z 1893 r. oraz na kolejnych jej wydaniach łącznie z tym z 1944 r. Możemy zatem śmiało przyjąć, że co najmniej od początku XIX stulecia wronieckie wiatraki stały zawsze na tym samym miejscu, w pewnym oddaleniu od siebie.
Kilka zdań omawianym młynom wiatracznym poświęcił archeolog i muzealnik Janusz Łopata-Łowiński w artykule Wiatraki… ostatni Mohikanin z 1993 r. Czytamy tam, że „Właścicielami wiatraków wronieckich (…) byli w okresie międzywojennym (1919–1939) bracia Rankowscy, Jan Burawski [właściwie jego rodzice Piotr i Kornelia Burawscy – przyp. autora] oraz Niemiec Baldin. Wiatrak Rankowskich był jeszcze czynny przez okres paru lat po 1945 roku, uległ on zniszczeniu około roku 1956. Młyn Burawskiego rozebrano w 1950 r., zaś Baldina ok. 1953 r.”
We wspomnieniu pośmiertnym Jana Burawskiego (1910–1996), zatytułowanym Od mąki do sportu, Janusz Łopata-Łowiński przedstawił losy rodziny młynarza i okoliczności nabycia wiatraka. Jan Burawski – jak pisze muzealnik – „Urodził się 1 lipca 1910 r. w Krankówce, woj. białostockie. W 1912 r. z matką opuścił nielegalnie teren zaboru rosyjskiego, podążając do wcześniej osiadłego w Stanach Zjednoczonych Ameryki ojca. Po dziesięciu latach całą rodziną powracają do Polski i osiedlają się we Wronkach. «Amerykanin» – Piotr Burawski [ojciec Jana – przyp. autora] kupił nieruchomość przy obecnej ulicy Pięknej 3 (Na Górce), wraz z wiatrakiem. Wiatrak był głównym źródłem utrzymania dziesięcioosobowej rodziny. W 1926 r. senior Burawski postanowił wrócić do USA, gdzie pozostał na stałe. Obowiązki głównego żywiciela rodziny przejął szesnastoletni Jan. Utrzymanie rodziny z pracy młynarza było niełatwe, gdyż w pobliżu mełły zboże jeszcze inne młyny Baldina i Rankowskich”.
Uzupełniając powyższe ustalenia dodać należy, że wiatrak braci Rankowskich stał przy dzisiejszej ul. Działkowej niedaleko zjazdu na Aleję Wyzwolenia. Aktualnie w tym miejscu przy ul. Działkowej są zlokalizowane nowe budynki mieszkalne nr 4 i 6a. Zaś nieistniejący współcześnie dom Rankowskich znajdował się przy ul. Nowej na terenie posesji nr 3 i 3a. Wiadomo również, że wcześniej młynarzami z tej rodziny byli: Feliks Rankowski – wymieniony w 1857 r., Jan Rankowski – wzmiankowany w latach 1873 i 1909 oraz M. Rankowski – odnotowany w 1928 r. Pozostałe dwa wiatraki znajdowały się niedaleko siebie, w rejonie obecnej ul. Ukośnej i Jaśminowej. Młyn Burawskich stał przy ul. Ukośnej na dzisiejszej posesji nr 15. Po rozebraniu wiatraka Jan Burawski przekazał kamień młyński na rzecz cmentarza parafialnego we Wronkach, gdzie odtąd służył jako pokrywa zabezpieczająca studnię. Zachowany do naszych czasów dawny dom Burawskich mieści się przy ul. Pięknej 3. Ostatni wiatrak należący do Niemca Baldina stał na rogu ul. Jaśminowej i Radosnej, na terenie dzisiejszej posesji pod adresem Jaśminowa 2. Urodzony w Krzywołęce młynarz Luis Baldin mieszkał w sąsiedztwie Burawskich, w domu przy dzisiejszej ul. Pięknej 7, gdzie zmarł 18 lipca 1945 r. w wieku 81 lat. Według niepotwierdzonej informacji został pochowany na cmentarzu ewangelickim we Wronkach.
Przywołany parokrotnie młynarz Jan Burawski był ojczymem Mariana Radomskiego (1932–2014), który w 2013 r. na łamach „Gońca Ziemi Wronieckiej” wspominał Wronki swojego dzieciństwa, szczególnie okolice dzisiejszego osiedla „Na Górce”, gdzie zamieszkał wraz z matką w 1937 r. Wspominał m.in. o pewnej niebezpiecznej zabawie na skrzydłach wiatraków: „Gdy nie było wiatru lub był bardzo słaby i wiatraki stały nieruchome, to młodzieńcy robili sobie ze śmigieł koło diabelskie. Na szczęście obyło się bez jednego wypadku”. Z kolei Władysław Białek (obecnie członek zarządu osiedla Na Górce) przypomniał z okresu swojego dzieciństwa inną zabawę związaną z „Górką”: „Zimą chodziliśmy na sanki na «Górę Waltenbacha» [Welkenbacha ‒ przyp. autora], z której się wspaniale zjeżdżało. A można to było robić bezpiecznie, gdyż w mieście nie było prawie ruchu samochodowego (…)”.
Jak nietrudno się domyślić od owych młynów wiatracznych wzięła się nazwa „Młyńska Górka”. Przez Młyńską Górkę prowadziła droga z Wronek do Nowej Wsi, którą po zabudowaniu zaczęto nazywać „Kolonią”, a znacznie później nadano jej oficjalną nazwę „ul. Wyzwolenia”, a następnie „Aleja Wyzwolenia”. Nazwa „Kolonia” odnosiła się do grupy domów położonych z dala od centrum Nowej Wsi, wzdłuż wspomnianej drogi do Wronek. Kolonia wraz z dzisiejszą ul. Szkolną (tą w Nowej Wsi), a także pewną częścią Stróżek i folwarkiem Warszawa tworzyła dawniej tzw. gminę Nowa Wieś, w odróżnieniu do obszaru dworskiego Nowa Wieś. Powstanie najstarszych domów przy omawianej drodze musiało przypadać na początek XX stulecia, albowiem nie występują one na wspomnianej powyżej mapie topograficznej z 1893 r.
Z 1912 r. pochodzi wiadomość o istnieniu na „Kolonii” pierwszego od strony miasta domu, należącego wówczas do ogrodnika Henryka Welkenbacha (1857–1935). Od jego nazwiska ukuto kolejną nazwę w postaci „Góra Welkenbacha”. Później na tej samej posesji ogrodnictwo prowadził Bolesław Piątkowski. W 2004 r. muzeum szamotulskie zakupiło pocztówkę z odciskiem pieczęci własnościowej Henryka Welkenbacha.
W tym miejscu przywołamy nazwiska mieszkańców tzw. „Kolonii” z 1933 r. (numeracja domów liczona od Nowej Wsi w stronę Wronek): Rembacz Wawrzyniec – robotnik (nr domu 30), Woźny Wincenty – robotnik (31), Wieczorek Antoni – murarz (31), Wawrzyniak Andrzej – robotnik (31), Kudlińska Elżbieta – robotnica, wdowa (31), Jędrzejczak Szczepan – robotnik (32), Roszak Michał – cieśla (33), Kubiak Wawrzyniec – kolejarz (34), Kaźmierczak Weronika – właścicielka domu (36), Makowski Jan – funkcjonariusz straży granicznej (35), Szymaniak Józef – szachmistrz ziemny (36), Tecław Kazimierz – książkowy (38), Zmywaczyk Jan – robotnik (38), Brzóska Stanisław – robotnik (39), Bąk Stanisław – robotnik (39), Felski Stanisław – robotnik kolejowy (39), Wiliński Michał – robotnik kolejowy (39), Gieremek Walenty – kolejarz (39), Zaleska Maria – żona geometry (40), Blum Józef – podkomisarz straży granicznej (40), Kawka Józef – murarz (41), Kaszkowiak Franciszek – robotnik (42), Kasior Stanisław – robotnik (43), Skrzypczak Antoni – robotnik (44), Kaszkowiak Józef – kolejarz (45), Bentkowski Franciszek – dozorca więzienny (46), Bilski Marcin – robotnik (46), Baszyński Antoni – urzędnik pocztowy (46), Małecki Stanisław – robotnik (46), Wieczorek Wawrzyniec – sanitariusz dozorca więzienny (46), Kaźmierczak Franciszka – właścicielka domu (47), Welkenbach Henryk – ogrodnik (48), Burawska Kornelia – właścicielka domu i wiatraka (49) (spis uwzględnia wyłącznie przedstawicieli rodzin katolickich uprawnionych do głosowania w parafii wronieckiej).
Jakiś czas po zakończeniu drugiej wojny światowej, kiedy ulicom w Nowej Wsi zostały nadane własne nazwy, „Kolonia” otrzymała nazwę „ul. Wyzwolenia”. Najprawdopodobniej w 1960 r. część posesji od torów kolejowych w górę do dzisiejszego numeru 42 (dawny dom Kasiorów) włączono do miasta i jednocześnie przemianowano dla uczczenia 15-lecia wyzwolenia Wronek na „Aleję Wyzwolenia”. Zaś po 1977 r. w granicach miasta znalazła się pozostała część budynków od strony Nowej Wsi (informacje zawarte w tym akapicie wymagają weryfikacji w uchwałach władz Wronek z tego czasu, znajdujących się obecnie w pilskim Oddziale Archiwum Państwowego w Poznaniu).
W 3. ćwierci ubiegłego stulecia nastąpił znaczący wzrost liczby nowych domów jednorodzinnych przy Alei Wyzwolenia. W tym czasie zabudowana została także ul. Nowowiejska oraz powstało kilka bocznych ulic takich jak: 22 Lipca (dziś Morelowa), Nowotki (Jabłoniowa), Kasprzaka (Orzechowa), Okrzei (Czereśniowa) i 1 Maja (Wiśniowa). Przy czym ul. Kasprzaka pierwotnie miała nosić nazwę Kręta, którą zmieniono z powodu zbieżności z ulicą o tej samej nazwie w centrum miasta. Z kolei usytuowany na końcu ul. Kasprzaka czworokątny plac z pawilonem handlowym okoliczni mieszkańcy zaczęli nazywać „Kozim Rynkiem”. Wymienione ulice z nazwami upamiętniającymi komunistycznych działaczy zostały wytyczone na gruncie, którego wcześniejszym właścicielem był niejaki Kaszkowiak. Od jego nazwiska powstała jeszcze jedna potoczna nazwa „osiedle Kaszkowiaka”.
W 1974 r. nowo utworzone osiedle domów jednorodzinnych położone w obrębie ulic Aleja Wyzwolenia i Nowowiejskiej otrzymało nazwę osiedle „XXX-lecia PRL”. Nazwa ta była pokłosiem lokalnych obchodów 30-lecia Manifestu PKWN. Trzy lata później w 1977 r. dziewięciu ulicom na osiedlu XXX-lecia PRL nadane zostały własne nazwy, które funkcjonują do dziś. W 1990 r. nastąpiła dekomunizacja nazewnictwa ulic w tej części miasta.
Na współczesnych planach Wronek opublikowanych przed 2016 r. wszystkie ulice położone w obrębie Alei Wyzwolenia i ul. Nowowiejskiej przynależą do osiedla „Na Górce”, a ulice usytuowane na wschód od ul. Nowowiejskiej wchodzą w skład osiedla „Ogrody”. Po czym uchwałą Rady Miasta i Gminy Wronki z dnia 31 marca 2016 r. powołana została jednostka pomocnicza Gminy Wronki o nazwie osiedle „Na Górce”, obejmująca swym zasięgiem dotychczasowe osiedla Na Górce i Ogrody wraz z należącymi do nich ulicami: Aleją Wyzwolenia, Azaliową, Brzoskwiniową, Czereśniową, Działkową, Graniczną, Jabłoniową, Jaśminowa, Kameliową, Kwiatową, Morelową, Nową, Nowowiejską, Orzechowa, Piękną, Radosną, Różaną, Sadową, Towarową (dawniej Samołęską), Ukośną, Warzywną, Wiatraczną, Wiosenną, Wiśniową, Wspólną i Zaułkiem (wykaz ulic na podstawie mapki załączonej do statutu osiedla).
Warto wiedzieć, że zarząd powołanego w 2016 r. osiedla Na Górce prowadzi własną stronę internetową http://osiedlenagorce.pl/ oraz profil na facebooku. A logotyp osiedla nawiązuje bezpośrednio do nazwy „Młyńska Górka” w graficznym przedstawieniu wiatraka na wzgórzu.
Na terenie dzisiejszego osiedla Na Górce oprócz wiatraków dawniej funkcjonował przy ul. Samołęskiej (dziś Towarowej) gościniec Kottkego, Fabryka Papy E. Czerniewicza i Parowa Fabryka Mydła i Świec W. Lipeckiego. Obecnie w miejscu tej ostatniej znajduje się Centrum Serwisowe Amica S.A. Z kolei do czasu założenia chodników na ul. Nowowiejskiej po obu stronach szosy rosła stara aleja jesionów, a wzdłuż Alei Wyzwolenia rósł szpaler akacji, po którym do dziś zachowały się pojedyncze drzewa.
Dawne wronieckie młyny wiatraczne ze względu na ich konstrukcję należały do typu wiatraków kozłowych, zwanych „koźlakami”. Zainteresowanych konstrukcją koźlaków odsyłam na strony pod tymi linkami http://www.kurrcze.pl/slownik https://www.e-muzeum.eu/www.krainalasowjezior.pl/index-wiatraki.php?wiatrak=schemat W grafice w internecie pod hasłami „wiatrak koźlak” lub „Standerdmolen” albo „Bockwindmühle” bądź „Windmühle” znajduje się sporo zdjęć oraz schematów budowy młynów wiatracznych. Poza tym na stronie https://de.wikisource.org/wiki/Mühlen są dostępne linki do różnych druków poświęconych młynarstwu, w tym do pracy Georga Andreasa Böcklera, Theatrum Machinarum Novum. Das ist: Neu-Vermehrter Schauplatz der Mechanischen Künsten wydanej w Norymberdze w 1661 r. Dzieło to ilustrują liczne ryciny przedstawiające różnego typu młyny.
Na koniec należy jeszcze wspomnieć o innych wiatrakach, które niegdyś mełły zboże w okolicy Wronek. W Wartosławiu zachował się kozioł i koło młyńskie jednego z trzech tamtejszych koźlaków, których udokumentowana historia sięga roku 1793. Na żeliwnym pierścieniu koła młyńskiego widnieje napis producenta działającego w Landsberu (Gorzowie Wielkopolskim) przy ul. Kostrzyńskiej 54: „Fabrick Franzoesischer Muehlensteine von C. Risch in Landsberg a. W. Cuestriner Strasse No. 54.” W 1939 r. wartosławskie wiatraki były w posiadaniu trzech niemieckich młynarzy, mianowicie Zieppla, Seidla i Schiritza. Poza tym na mapach z 1. poł. XIX stulecia znajdujemy także pojedyncze młyny wiatraczne, które stały w następujących miejscach: między Biezdrowem a Ćmachowem ‒ młyn Kazimierza Szczepskiego, pod Bobulczynem i w Oporowie ‒ młyn Nikodema Szczepskiego. Z wymienionych tu wiatraków przetrwał jedynie oporowski, który obecnie znajduje się w Dębem koło Czarnkowa, gdzie jest udostępniony do zwiedzania po uprzednim umówieniu się w biurze GOK w Lubaszu. Więcej informacji o tym cennym zabytku kultury technicznej znajduje się m.in. na stronie pod tym linkiem https://zabytek.pl/pl/obiekty/debe-wiatrak-kozlak
W opracowaniu przedstawionego tematu posłużyły wybrane źródła i opracowania, w tym szczególnie materiały kartograficzne oraz pomocniczo relacje ustne m.in.: p. Tadeusza Burawskiego, p. Stefana Golona, p. Andrzeja Haaka, p. Janiny Kaczmarkowej, p. Alicji Kałużyńskiej, p. Edwarda Nowaka i p. Henryka Roszaka. Niżej podpisany zachęca do nadsyłania wszelkich uwag i uzupełnień na adres e-mail: muzeum@wokwronki.pl
Piotr Pojasek. Wronki, październik ‒ listopad 2019 r.
Bibliografia:
Archiwa i źródła drukowane
1. Archiwum autora, List Moniki Romanowskiej-Pietrzak z Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach do Piotra Pojaska z 22 grudnia 2004 r.
2. Archiwum Miasta i Gminy Wronki, Statut osiedla Na Górce wraz z mapką określającą obszar i granice osiedla, patrz: uchwała nr XVIII/180/2016 Rady Miasta i Gminy Wronki z 31 marca 2016r. w sprawie utworzenia osiedla Na Górce i nadania jemu statutu.
3. Archiwum Parafii św. Katarzyny we Wronkach:
‒ Budynki plebańskie, 313/1: Acta tyczące się budowy i reparacyi budynków proboszczowskich w Wronkach [1823–1860].
‒ Procesy w sprawie świadczeń na rzecz kościoła, 44/3: [Akta tyczące się procesu względem obowiązku opłacenia składek ogniowych za budynki plebańskie przeciw Dominium Dóbr wronieckich] [1821–1909].
‒ Repartycje, 53/1: Akta tyczące się Repartycyi [1908–1910].
‒ Varia, 8/1: Kartoteka parafian uprawnionych 1933.
4. Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa (…), Warszawa 1928.
5. Księga adresowa: życie gospodarcze Ziemi Wielkopolskiej i Lubuskiej, oprac. Feliks Hadyniak, Poznań 1946.
6. Urząd Stanu Cywilnego we Wronkach, księga zgonów 1945, akt nr 124.
7. Wąsicki Jan, Opisy miast polskich z lat 1793–1794, cz. 1, Poznań 1962.
Opracowania i maszynopisy
1. „Badania geograficzne nad Polską północno-zachodnią”, zeszyt 4–5, Poznań 1929.
2. Bernady Łukasz, Królewna na dnie studni. Podania, opowieści, baśnie i legendy ludowe powiatu szamotulskiego, Szamotuły 2000, wydanie drugie 2011.
3. Janicki Tadeusz, Dzieje Wronek 1945–1990, mps w zbiorach Archiwum Miasta i Gminy Wronki.
4. Kompendium wiedzy. Wronki, wyd. TMZW, Wronki 2004, (s. 54: Plan miasta).
5. Krygier Romuald, Szamotulskie. Przewodnik, Poznań 1988 (s. 150: Plan Wronek, wyk. K. Graja).
6. Krygier Romuald, Ziemia Szamotulska: przewodnik wycieczkowy, Poznań 1965 (s. 67: Szkicowy plan Wronek, wyk. A. Olejnik).
7. Krygier Romuald, Mordal Paweł, Vademecum Krajoznawcze Ziemi Szamotulskiej, Szamotuły 2002 (s. 118: Plan Wronek).
8. Romanowska-Pietrzak Monika, Powiat szamotulski na dawnej pocztówce (1897–1945), Szamotuły 2002.
9. Seidel Marjan, Powiat szamotulski. Podręcznik do nauki geografji dla szkół powszechnych powiatu, Szamotuły 1929 (s. 31: Plan miasta Wronek).
10. 700 lat Wronek, wyd. UMiGW, Wronki 1979 (Plan miasta, wyk. W. Dolata).
Czasopisma
1. Białek Władysław, Wronki mojego dzieciństwa, „Goniec Ziemi Wronieckiej” (dalej: GZW) 2013, nr 9.
2. Bugaj Paweł, Zmieniono nazwy ulic, „Wronieckie Sprawy” (dalej: WS) 1991, nr 9.
3. Bugaj Paweł, Wiatraczna górka, WS 1993, nr 9.
4. Hibner Artur, Wiatrak do rozbiórki?, Gazeta Szamotulska (dalej: GS) 2010, nr 34.
5. Hibner Artur, Kozioł i koło młyńskie zostają, GS 2011, nr 11.
6.Łopata-Łowiński Janusz, Od mąki do sportu, WS 1996, nr 12.
7. Łopata-Łowiński Janusz, Wiatraki… ostatni Mohikanin, WS 1993, nr 7.
8. Marian Radomski (10.01.1932–05.10.2014), „Wroniecki Bazar” 2014, nr 22.
9. Masłowski Wacław, Wronki w kilku słowach, „Gazeta Szamotulska” 1933, nr 93.
10. Radomski Marian, Wronki mojego dzieciństwa, GZW 2013, nr 8.
11. Rosada Jacek, Jak zmieniały nazwy wronieckie ulice, GZW 2009, nr 4.
Kartografia
1. Freudenreich – General-Karte von dem Regierungs-Departement Posen im Grossherzogthum Posen entworf. u. gez. von E. Peschell. Auf den Stein gez. u. grav. von Anton Freudenreich.
2. Gaul – Mappa topograficzna woyskowa i statystyczna części Wielkopolski, która dziś Departament Poznański składa wydana przez Edwarda Raczyńskiego Posła Poznańskiego i jego kosztem nowo układana w roku 1807–1812 [rys.] Ernest Gaul.
3. Gilly druk – Special Karte von Südpreussen aus der Königlichen Grossen Topographischen Vermessungs Karte unter Mitwürkung des Directors Langner reducirt und herausgegeben von Geheimen Bau-Rath Gilly, Berlin 1802-03, Simon Schropp und Comp. [1:150000].
4. Karte des Samter Kreis Regierungsbezirk Posen 1836.
5 Mapa gminy Wronki sytuacyjno-wysokościowa, 1975. Zbiory MZW.
6. Mapa miasta i Gminy Wronki, 1977. Zbiory MZW.
7. Mapa okolic Wronek (wówczas Warthestadt), b.r., ok. 1940/1942. Zbiory MZW.
8. Mapa Powiatu Szamotuły, b.r. (lata 60. lub 70. XX w.) Zbiory autora.
9. Mapa Szczegółowa Polski w haśle „Wronki”, wyd. z 1931, na stronie http://igrek.amzp.pl/.
10. Mapa topograficzna „Bodenschäzungskarte” w haśle „Wronke” i „Scharfenort”, wyd. z 1944, na stronie http://igrek.amzp.pl/.
11. Mapa topograficzna „Messtischblatt” w haśle „Wronke” i „Scharfenort”, wyd. z 1893, zbiory MZW.
12. Plan miasta i mapa gminy Wronki, wyd. Urząd Miasta i Gminy Wronki, realizacja Wydawnictwo BiK, b.r.
13. Wronki. Plan miasta, wyd. Urząd Miejski we Wronkach, realizacja Wydawnictwo Klub Przedsiębiorców „Integralis”, b.r.
14. Wronki. Plan miasta i gminy, wyd. Urząd Miasta i Gminy Wronki, realizacja Wydawnictwo „Lussen”, b.r.
15. Wronki. Plan miasta i mapa gminy, wyd. Agencja Wydawnicza BiK, 1995.
Internet
http://wiatraki1.home.pl/wiatraki/index.php
http://lubasz.pl/pl/gok.html
Kopiowanie, modyfikowanie, publikacja oraz dystrybucja całości lub części artykułu bez uprzedniej zgody właściciela – są zabronione.
