Wartosław czy Najbryk? – szkic historyczny o nazwie miejscowości (obecnie wsi, a kiedyś mieście)
Materiały źródłowe z początku lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku poświadczają istnienie dwóch różnych nazw miasta: nazwy polskiej WARTOSŁAW i niemieckiej NEUBRÜCK. Niemieckojęzyczna nazwa Neubrück została utworzona pod wpływem ludności niemieckiej stanowiącej większość wśród pierwszych osadników sprowadzonych do miasta. Używana była także nazwa Nowy Most, będąca jedynie kalką, czyli dosłownym tłumaczeniem niemieckiego Neubrück.
Założyciel miasta Łukasz Bniński w związku ze sprzedażą farbiarni w 1790 r. wystawił przywilej, w którym na szczególną uwagę zasługuje ustęp poświęcony nazwie miasta „…w mieście moim dziedzicznym w niemieckim Naybryk [Najbryk] a w polskim języku Wartosław nazywanym w województwie i powiecie poznańskim nad rzeką Wartą leżącym…”[1].
Odstęp czasu od chwili lokacji (1781) do momentu pojawienia się cytowanego dokumentu jest niewielki, co może dowodzić, że od początku swego istnienia miasto mogło nosić jednocześnie dwie różne nazwy. Zakładając poprawność tego rozumowania, należałoby także stwierdzić, że nazwy te nie miały równego statusu. Za dominacją nazwy niemieckiej Neubrück przemawia umieszczenie jej na staropolskiej pieczęci miasta w 1785 r.[2].
Poświadczone we wczesnych źródłach zapisy obydwu nazw miasta przedstawiają się następująco:
1. Naybryk [jest to wersja spolszczona, którą należy czytać, jako Najbryk] – napis na pieczęci miejskiej z 1785 r.[3].
2. Oppido noviter erecti Nowy Most, oppidum Nowymost – akta kościoła katolickiego w Wartosławiu z 1788 r.[4].
3. Naybryk i Wartosław – akt sprzedaży farbiarni z 1790 r.[5].
4. Neubrük – napis na pieczęci miejskiej z 1793 r.[6].
5. Neubrück i Wartoslawo – „Indaganda” [pruski kwestionariusz, który zawiera błędy w pisowni polskich nazw miejscowości] z 1793/4 r.[7].
6. Neubrük polnisch Nowymost oder Wratislawa – opis Prus Południowych z 1798 r.[8].
Za panowania pruskiego nazwa Wartosław została wyparta przez niemiecki Neubrück i na ponad pół wieku poszła w zapomnienie. W tym okresie w polskojęzycznych publikacjach upowszechniła się nazwa Nowy Most. Nazwa Wartosław ponownie pojawiła się dopiero na początku drugiej połowy XIX wieku. Spotykamy ją w odbiegającej od pierwotnego brzmienia postaci w publikacji Heinricha Wuttkego („Städtebuch des Landes Posen”) z 1864 r. jako „Wratislawa, an der Warthe [nad Wartą]”. Wuttke w swej pracy cytował nazwę podaną przez Carla Josepha Huebnera w 1798 r.[9]. W „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (tom I) z 1880 r. występuje już ponownie pierwotna pisownia nazwy – Wartosław.
Dekretem Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu z dnia 27 sierpnia 1919 r. przywrócono urzędowo dawniejszą polską nazwę Wartosław w miejsce nazwy Neubrück[10]. W okresie drugiej wojny światowej ponownie obowiązywała nazwa niemiecka Neubrück [11]. Od 1945 r. oficjalną nazwą miejscowości jest wyłącznie nazwa polska – Wartosław, którą odnotowuje wydany w 1948 r. „Spis miejscowości województwa poznańskiego”.
Pochodzenie etymologiczne obydwu nazw objaśnił prof. Kazimierz Rymut w swojej książce „Nazwy miast Polski” (1980). Na stronie 257 czytamy: „…[miasteczko] usytuowane zostało na lewym brzegu Warty. Przez rzekę prowadził most. Od niego miasteczko nosiło nazwę Nowy Most (Nowy Most, niem. Neubrueck 1886). Od nazwy rzeki Warty została ukuta nowa sztuczna nazwa Wartosław”.Wyrażona przez profesora Rymuta opinia, że Wartosław jest nazwą nową jest bardzo ogólnikowa, brak jej poparcia w postaci zapisów źródłowych, na podstawie których autor mógłby wskazać przynajmniej w przybliżeniu czas jej powstania. Jedyny cytat w opracowanym przez profesora haśle Wartosław pochodzi ze „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego…”, t. VII, Warszawa 1886.
Do zgoła odmiennych wniosków prowadzą przedstawione na wstępie zapisy źródłowe obu nazw. Wynika z nich, że nazwa polska Wartosław obok nazwy niemieckiej Najbryk – Neubrück używana była najpóźniej od 1790 r., a więc w dziewięć lat po założeniu miasta, co ostatecznie przeczy twierdzeniu, że może to być nazwa „nowa”. Po dzień dzisiejszy pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi pytanie, czy nazwa niemiecka jest nazwą pierwotną, czy też obie nazwy polska i niemiecka nadane zostały miastu równocześnie.
[Uwaga: na potrzeby niniejszego opracowania nie przeprowadzono kwerendy ksiąg metrykalnych parafii Biezdrowo, które są obecnie niedostępne z powodu czasowego zamknięcia Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu].
Piotr Pojasek. Nowa Wieś – Wartosław, 2006.
Przypisy:
1. Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Księgi sądu i urzędu grodzkiego w Poznaniu, sygn.: 621.
2. M. Gumowski, „Pieczęcie i herby miast wielkopolskich”, Poznań, 1932.
3. Tamże.
4. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, zespół: Biezdrowo, sygn.: KA 11602 „Nowymost połączenie z kościołem w Biezdrowie 1788-1895”.
5. Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Księgi sądu i urzędu grodzkiego w Poznaniu, sygn.: 621.
6. Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Cechy miasta Poznania, sygn.: 44, 46, 64 i 65; M. Adamczewski, „Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku”, Warszawa 2000.
7. J. Wąsicki, „Opisy miast polskich z 1793-1794”, cz. I, Poznań 1962.
8. C. J. Huebner, „Historisch-statistisch-topographische Beschreibung von Südpreußen und Neu-Ostpreußen”, Band 1, Leipzig 1798.
9. Tamże.
10. „Dziennik urzędowy na obwód Rejencji Poznańskiej”, nr 38, Poznań 1919.
11. B. Czajczyńska, „Spis miejscowości USC Wronki z lat 1888-1918, 1939-1945”, maszynopis, 1997.
Poniżej na ilustracjach (fot. P. Pojasek):
1. Znak miejscowości Wartosław
2. Drogowskaz do przystani promowej w Wartosławiu
3. Pomnik z krzyżem na cmentarzu ewangelickim w Wartosławiu (projekt i wykonanie Rafał Siwiński – Panderoza Popowo)
4. Pomnik z krzyżem – tablica z dwujęzyczną nazwą miejscowości (koncepcja P. Pojasek i Rafał Siwiński; wykonanie Tadeusz Burawski z Wronek)
5. Witacz przy wjeździe do Wartosławia (koncepcja Piotr Pojasek i Daria Wajdeman-Waszyńska; wykonanie Eugeniusz Tacik z Binina)
6. Witacz – tablica z dwujęzyczną nazwą miejscowości (koncepcja P. Pojasek)
7. List Zofii Zierhoffer z 23 lutego 2007 r. do Piotra Pojaska. Tematem listu jest powyższy artykuł (Zofia Zierhoffer – mieszkanka Poznania, językoznawca, związana z Pracownią Toponomastyczną – Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, współautorka książki „Nazwy miast Wielkopolski” oraz autorka licznych haseł w wielotomowym słowniku „Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany”)
Kopiowanie, modyfikowanie, publikacja oraz dystrybucja całości lub części artykułu bez uprzedniej zgody właściciela – są zabronione.
